Derviş Mehmed Zillî (25 mars 1611 - 1682), i njohur si Evliya Çelebi, ishte një eksplorues osman i cili udhëtoi nëpër territorin e Perandorisë Osmane dhe tokave fqinje për një periudhë prej dyzet vjetësh, duke regjistruar komentet e tij në një udhëtim të quajtur Seyâhatnâme (" Libri i Udhëtimit ").

Emri Çelebi është një titull i nderuar që do të thotë "zotëri" ose "njeri i Zotit".

Shkrimet e Evliya Celebi mbi qytetet dhe njerëzit e Ballkanit kanë një rëndësi të madhe.

Ai do të shkruante: Shqipëria është një qendër e rëndësishme për shkak të potencialit të saj tregtar dhe statusit gjeopolitik në botën Osmane.

​

Si një udhëtar i rëndësishëm i epokës së hershme moderne, Evliya Celebi u përpoq të shfaqte jetën e përditshme në Shqipëri, së bashku me karakteristikat dhe kulturën e saj demografike.

Punimet e tij janë të bazuara në një diametër shumë më të gjerë gjeografik sesa homologët e tij

të njëjtën periudhë, dhe përfshin elementë të ndryshëm si një version i historisë gjeografike, traditave, folklorit dhe detaje të tjera. Sipas kësaj metode, historia dhe statusi administrativ i një qyteti, së bashku me topografinë e tij janë detajet fillestare të ndara në të

punojnë Tjetra vjen pëlhura e tyre fizike, shtëpitë, medresetë, xhamitë, pazaret dhe banjat publike, d.m.th., qendrat e saj publike, fetare dhe ekonomike në përshkrim.

Përveç këtyre detajeve, Evliya Celebi diskuton gjithashtu sjelljen dhe traditat e komunitetit të qytetit, kodin e veshjes, elitën dhe veçoritë e gjuhës (ve) që flasin në detaje.

Për të, qyteti nuk është një vendbanim për banorët e tij, por gjithashtu eshte nje menyre

ndërtimi e vendosjeje për të arritur brezat e ardhshëm. Më në fund, së bashku me historitë e jetës së njerëzve të vdekur dhe njerëzve të saj të shenjtë, varrezat, varret e shenjtorëve dhe vendet e shenjta mbështjellin fotografinë.

​

Shqipëria e përshkruar nga Evliya Çelebi është një vend që ka ndryshuar strukturat sociale dhe ekonomike. Ai vizitoi Kosovën në 1660, Shqipërinë e Veriut dhe Malin e Zi në 1662 dhe Shqipërinë e Jugut në 1670.

Në "Seyahatname" ose "Librat e Udhëtimit" të tij janë përshkruar këto rajone.

Për Shqipërinë e shekullit të 17-të, dhe në veçanti për brendësinë e vendit, "Seyahatname" përbën një minierë informacioni.

​

Paraqitja e shqiptarëve e Evliya Celebi-t për shqiptarët është kryesisht pozitive. Ai shpesh i lavdëron njerëzit e saj si heronj të patrembur që shpesh sulmojnë tokat jomyslimane për luftë të shenjtë. Në mënyrë të ngjashme, shqiptarët e vjetër përshkruhen si miq dhe të urtë.

Ndërsa përshkruante një treg në Elbasan, Evliya Celebi përshkruan gruan shqiptare si vijon: "Nga fshatrat e prapambetura mbërrijnë vajza të tilla shqiptare me fytyra zanash, dhe figura engjëjsh që shkëlqen si yje."

Jeta në Shoqërinë Shqiptare Evliya Celebi vlerëson bukurinë natyrore dhe demografinë e Shqipërisë.

Ajo që Evliya Celebi shkruan për kuzhinën shqiptare jep të dhëna të rëndësishme për zakonet e tyre të ngrënies dhe pirjes së shoqërisë shqiptare të shekullit të 17-të. Trojet shqiptare, veçanërisht Aydonat, luan një rol të rëndësishëm në furnizimin me ullinj dhe vaj ulliri të Oborrit Osman.

Shqipëria përshkruhet gjithashtu si një tokë e pasur me limonë, agrume, fiq dhe zarzavate të ndryshme.

Në Delvinye, tregtia e ullirit dhe vajit të ullirit luan një rol të rëndësishëm në të ardhurat e tyre.

Midis ushqimit shqiptar, bien në sy rrotullat e bardha të mëngjesit (simit), ëmbëlsirat me miell të bardhë (pogaca), brumërat me qiqra, borek me mbushje pule, bakllavaja me mbushje kremi dhe samosa me bajame.

Midis pijeve, del një version i melasës së rrushit të zier me emrin reyhani. Midis këtij ushqimi, zbulojmë gjithashtu se shoqërisë shqiptare i pëlqen të pijë verë. Evliya Celebi veçanërisht e përmend këtë detaj në ato pjesë ku ai diskuton për levanët e kështjellës dhe dizdaret. Në rajonet e portit, gjithashtu përmenden shpesh lloje të ndryshme të peshkut, duke përfshirë krapin, skumbrinën, skuqjen gri dhe levrekun.

Sipas Evliya Celebi, një aspekt tjetër i lavdërueshëm i kuzhinës shqiptare është mjalti i saj me erë të ëmbël, të pastër dhe të pastër, llojet e të cilave ai pretendon që nuk mund të gjenden as në vende si Athina dhe Kreta.

​

Historiani i shekullit të 17-të Evliya Çelebi përmendi kalanë e Peqinit në shkrimet e tij:

 

...... muret e kësaj kështjelle arrijnë rreth 12 m lartësi.

Brenda tij banon Dizdar (titulli i dhënë në Perandorinë Osmane një roje kështjelle ose komandanti i kalasë, i caktuar për të menaxhuar trupat dhe për ta mbajtur fortesën në rolin e saj si një pikë mbrojtëse) së bashku me 70 ushtarë. Në kështjellë ka pesë topa dhe dhjetë shtëpi të vogla të mbuluara me pllaka.

Ekziston edhe një xhami e vogël pa minare.

Në anën e majtë të kalasë, e lidhur me një mur, është një kishëz lutjeje (namazgja) .....

​